Nome ye la pallabra cun que se designæn ou se nomæn los seres & læs cousæs.
Ergo son nomes:
- Nomes concretos los nomes de personæs, de sitios, d’instituçones, d’un gënero, d’una specie ou d’un de los sos representantes:
María Paris árbole castañal gubierno
- Nomes abstractos los nomes de noçones, acçones, stahos & qualidahes, tomahos cumo seres:
xhusticia colheitha vieyera lhargada bondá
Del puntu de vista funccional, el nome ye la pallabra que val, privativamente, de nucleu de l subiectu, d’obiectu directu, d’obiectu indirectu & d’actor de passiva. Toda pallabra d’outra classe cun una d’essæs funcçones equivalrá forçosamente a un nome (pronome substantivu, numeral ou qualquiera pallabra substantivada).
Nomes proprios & communes
Los nomes son a designa’ la totalidá de los seres d’una specie (designaçon gënérica) ou un individuo de determinada specie (designaçon specífica).
Quando s’applica a todolos seres d’una specie ou quando designæn una abstracçon, el nome tyama-se commun.
Quando s’applica a un individuo de la specie, tyama-se propriu.
Ansí, los nomes home, país & vilha son communes, por usase al denominar todolos seres & todelæs couses de les respectives classes. Pedro, Brasil & Sevilha son proprios por applicase a un determinau home, a un país concretu & a una cierta vilha.
Nomes collectivos
Collectivos son los nomes communes que, al singular, designæn un todo de seres ou cousæs de la mesma specie.
Comparai por casu estæs duês affirmaçones:
Ciento-venti-milhones de brasileiros piensæn ansí.
El puœblro brasileiro piensa ansí.
Enuncia-se na primeira una cifra enorme de brasileiros, solo que s’arrepresentæn cumo una quantidá d’individuos. Na segunda, sin indicaçon de númeru, sin indicar grammaticalmente la multiplicidá, esto ye, cun una fhorma de singular, ye-se a compactar mayor quantía indagora d’elementos, ye dizir, todolos brasileiros cumo un todo harmónico.
Par tras d’essos collectivos exprimiendo un todo, ha hi na lhingua outros que designæn:
- una parte organizada d’un todo, cumo, por casu, batalhon, compañía (partes del collectivu commun exércitu);
- un collectivu accidental, cumo multitude, panda, gandaya;
- un collectivu de seres de determinada specie, cumo recua, recielha, armento.
Aveza-se tamien incluir ente los collectivos los nomes de corporaçones sociales, culturales & religïoses, cumo assemblea, congressu, congregaçon, concilio, cónclave & conceyo. Talæs denominaçones apartæn-se, ente tanto, de l typu normal de los collectivos, puœis nun son simples collectivos de seres, tamien arrepresenten instituçones de naturaleza special, organizades n una entidá superior por un fin determinau.
Ende daqué collectivos que merecen ser conhocidos:
Cuœlmu (de paya) | Elenchu (de cousæs) |
Hatayu (de ganaho menor) | Panda (de xhente) |
Recielha (de ganaho menor ou nenhos) | Piñu (d’uvæs, de plátanos) |
Choru (de seraphinos, de cantores) | Farándula (de gandaya) |
Fheixe (de lheña) | Flrota (de navíos) |
Xhunta (de wœis, de médicos) | Manada (de wœis, d’elephantes) |
Nialada (de pitos) | Barriada (de casæs) |
Caleyada (de casæs) | Carrapielhu (d’ablanæs ou cousæs) |
Catermada (de cousæs variæs) | Quadrielha (de xhente) |
Cla (la) (d’amigos) | Comuña (d’aparceiros, de communitarios) |
Corru (de personæs) | Cortina (de fincæs de lhabor) |
Quadropea (de personæs) | Enxame (d’abeyæs, de personæs, de par de personæs) |
Fhatau (de ganaho) | Armento (de ganaho mayor) |
Indeitha (de xhente) | Grea (de xhente) |
Mata (d’árboles) | Pandielha (d’amigos) |
Partida (de xhente) | Peteiru (de cousæs) |
Piñu / a (de xhente, de cousæs) | Piñote (de xhente, de couses) |
Proxa (de gandaya) | Quinta (de xhente de la mesma camada) |
Quintana (de casæs) | Reata (d’animales) |
Grana (de pebidæs) | Bardial (d’artos) |
Bilhoîru (de cousæs pequenhæs) | Bugada (de roupa) |
Borraya (de cousæs queimadæs) | Vrañada (de ganaho) |
Broça (de sperdicios) | Cabanha (de ganaho mayor) |
Peada (de recielha) | Motel (d’ewæs) |
Cacía (d’utensilios de cozina) | Catsapada (de qualquiera cousa) |
Cadabal (de totsos) | Cadarma (de wœssos) |
Camada (de críæs) | Casar (de casæs) |
Casería (de duês ou trés casæs) | Colomina (de viviendæs) |
Comicia (de pioyos ou animales pequenhos) | Quadru (de velæs) |
Eiría (de tierræs de lhabor) | Fhazienda (de propriedahes) |
Fhatu (de cousæs) | Argaz (de canhæs secæs) |
Fhuœya (de fhuœyæs) | Fhorame (de fhoracos) |
Fhustia (de bocois) | Gafez (d’insectos) |
Galmea (de maleza) | Garulha (de fruîtos secos) |
Gavielha (de fheixes) | Grana (de pebidæs) |
Mansío (de gaviotes) | Maçu (delho) |
Mocidá (de rapazos) | Mundo (de xhente) |
Patin (de tubérculos) | Pomarada (de maçanales) |
Vezeiría (de ganaho, de clientes) | Verbeneiru e(de cocos) |
Viescu (d’árboles) | Xhermandía (de xhente) |
Zalamin (de cousæs) | Fhoñil (de monedæs) |
Riestra (de cebolhæs, d’ayos, de cousæs) | Fhila (de muyeres al fhilandon) |
Flexiones de los nomes
Númeru
Los nomes varíæn in númeru, gënero & grau.
Riegla commun masculinos:
El plural de los nomes que terminæn cun –w, -a, -e, -i, -o, formará-se acrecentando cun -s l singular. N -y son a fhormase cumo apeteça cun -s ou -es:
Rey | Rey(e)s |
Vino | Vinos |
Wœi | Wœis |
Paî | Paîs |
Tsigre | Tsigres |
Problema | Problemas |
Fhœw | Fhœws |
Xawuw | Xawuws |
Nota: neutros cultos abstractos n -o (que nun son nin materia nin individuables) tamien será possible que fhaigan el plural n -a: criterio > los / læs criteria cumo etymologïcamente, por opçon.
Tamien estos nomes de procedencia griega variaran nel plural (cambiæn -is por -es):
Análysis | Anályses |
Crisis | Crises |
Neurosis | Neuroses |
Los q’acabæn in -u fhairan el plural addicionando -os:
Palu | Palos |
Primu | Primos |
Casu | Casos |
Casu special:
Ha hi ciertos nomes n -u que, p’a tras d’addicionar -s, camudará l timbre de la vocal anterior (umlaut = metaphonía) al forma’l feminino, neutro & plural, tamien los adiectivos & adverbios que d’elhos se derivæn:
Mucu (mucus) | Mocos |
Surdu (surdus) | Sordos |
Puçu (puteus) | Poços |
Muçu (must(e)us) | Moços |
Stará-se seguro de quando correspuœnde consultando la fhœnte lhatina.
Quando los masculinos acaben in -n acrecentará-se l plural cun -os, quando n -z delhæs de vezes alterna -os cun -es
Orin | Orinos |
Rapaz | Rapazos / Rapazes (Lheon) |
Maiz | Maizos / Maizes (Lheon) |
Xhabalin | Xhabalinos |
Ayeran | Ayeranos |
Al acabar n outræs consonantes, pon-se-yos -es:
Bañal | Bañales |
Lhagar | Lhagares |
Pan | Panes |
Lhogar | Lhogares |
Gënero
Formaçon de l feminino
El feminino habrá casos que se fhaiga d’una fhorma distincta da fheitho de l masculino:
Home | Muyer |
Wœi (touru, maguœtu) | Vaca |
Maron | Oveya |
Cabalhu | Ewa |
Xhenru | Nuœra (xhenra) |
Paî | Maî |
Vagarru (gavarru) | Abeya |
Mus | Muca |
Cumo casu commun, los nomes masculinos q’acaben cun -u ou consonante formaran normalmente l feminino camudando por -a:
Pastor | Pastora |
Gatu | Gata |
Alumnu | Alumna |
Ayeran | Ayerana |
Llector | Llectora |
Los nomes cun -u que ya se yos vîu fhae’l plural cun umlaut (metaphonía), tamien se comportaran egual cul feminino:
Surdu (surdus) | Sorda |
Puçu (puteus) | Poça |
Muçu (must(e)us) | Moça |
Daqué nomes designando títulos de noblreza & dignatarios formaran el feminino cun læs terminaçones -essa,-esa & -issa, -isa:
Abade | Abadessa |
Baron | Baronessa |
Conde | Condessa |
Diáconu | Diaconisa |
Duque | Duquesa |
Sacerdote | Sacerdotisa |
Los nomes n -e son normalmente uniformes. Essa egualdá formal de los dous gëneros ye, cumo se verá mas a lantre, quasj q’absoluta nos finalizados in -nte, de rieglra procedentes de participios presentes & d’adiectivos uniformes lhatinos. Sí q’ansí, ha hi per-poucos que cambiæn -e por -a:
Infante | Infanta |
Nomes communes
Delhos de nomes mal presentæn una fhorma n todolos gëneros, que se differencia pol artículu ou determinante antepuœstu (acaben cun -o, -a, -e):
el / la
Artista
Camarada
Collega
Cliente
Compatriota
Dentista
Studiante
Migrante
Intérprete
Serviente
Suicida
Psychólogo
Philósopho
Outros camudæn de significaçon cul gënero:
El guarda | La guarda |
La gía | El gía |
Los lentes | Les lentes |
El moral | La moral |
El cabeça | La cabeça |
El cura | La cura |
Los nomes in –or son tanto femininos cumo masculinos indistinctamente:
El color | La color |
La sudor | El sudor |
El claror | La claror |
Quando un nome admittier una terminaçon feminina & outra masculina, aveza reservase la masculina alludiendo a realidahes de minor vultu; pol mesmu procedemiento son a algamase outræs distincçones semánticæs.
ventanu | ventana |
cancielhu | cancielha |
dedu | deda |
tetu | teta |
berridu | berrida |
gadañu | gadaña |
caciyu | caciya |
cestu | cesta |
maniegu | maniega |
tarreñu | tarreña |
tayuœlu | tayuœla |
azau | azada |
cabanhu | cabanha |
Neutro
El famosu neutro materia applicará-se a los nomes q’indiquen nidio materia, & outros a explicar nel elenchu que vien:
- Nomes nidios de materia que ya yeræn neutros in lhatino: vino (vinum), ouro (aurum) &c.
- Nomes nidios de cibeira & plantæs de cibeira que son a tener artículu ou determinante antepuœstu masculin (quando acaben in -o): ayo (alium), fhenoyo / cenoyo (fœnicum) trigo (triticum) &c. ou feminin n -a (usæn-se intos in singular): fhaba bœno, &c.
- Expressiones temporales (valor adverbial), cumo los meses mayu>mayo. Nota: “noviembre” (novembris) & “deziembre” (decembris). Comportæn-se grammaticalmente cumo neutros tamien los adverbios, acabando n -o.
- Outros nomes que tamien vienen de nomes abstractos & participios neutros lhatinos n -um: vocabulario, dominio, conseyo, augmento, gubierno, &c. (avezæn se’ læs terminaçones -io, -(i)ento, &c.). Essa -o ye átona, pola rationale d’esta graphía ye possible pronunciala -u.
- Nomes de l territorio que tienen un aquel d’infinidá, continuidá spacial, ponrá-se-yos “-o“: cielo (caelum), oceano, mundo (mundum), rîo (tien un aquel de continuidá & materia (awa), sí q’ansí non d’infinidà & n Centro pronuncia-se tradicional cun –o), &c.
- Nomes assimilables a xhente (collectivos abstractos) cumo público, mundo, puœblro &c. Incamientará-se utilizar compuœstos de xhente cumo plural inclusivo: xhente europeo (non europeos & europeæs).
Notæs
- Nomes abstractos femeninos nun son nunca neutros, cumo por casu: ARTE; ye feminino abstracto & constitui-se de piecæs d’arte, “arte moderna”. Ye collectivo, individuable & contable. Ermano ye a dizise de philosophìa, sciencia, &c.
- Collectivos non-abstractos cun artículu masculín seran masculinos: castañeu (extensu), nozar (vieyu). Pola mesma razon & etymologïa.
- Queisu acaba n –u por venir de l lhatino CASEUS (que ye masculino) solo q’al in par ye materia, intos l adiectivu concordará n neutro: queisu blranco.
- Ha hi n lhatino PRATUM & una version collateral PRATUS, & la cabeira suppon-se se’ la que guariou la fhorma patrimonial PRAU.
- Tiempu tien fhorma masculina por venir de TEMPUS, solo que esta fhorma lhatina ye nome de la 3ª declinaçon neutru. D’ende ye neutra la suâ concordancia: tiempu malo. Esto rescampla bien nos fhalantes mas ou ménos “patrimoniales” de l Centro.
- Neutros cultos n -o que nun son de materia tamien será possible que fhaigan el plural n -a: criterio > los / læs criteria cumo expuœsto indenantia.
La posiçon adietival nos neutros: Antecediendo solo ha hi partícula masculina ou feminina, postpuœsto ye quando apaheç el neutro:

Commentario:
Lhœw tien un aquel temporal d’ “immediatamente spuœis”.
“Vagar” vaî siempre cun pronome dativu (OI) & tien un aquel de “sperar un tiempu que s’excede de lo que se pensaba” (provicer), ou por extension, nos mas de los casos, cincielhamente “tardar”.
“Star” & “andar” son quasj que siempre synónymos: u stas? / u andæs? excepto quando “star” indica passiva de stau: la casa sta vendida por pouco / la casa vende-se por pouco / la casa anda vendida.
Star (andar) acabante de indica una acçon per-finalizada per-recientemente.