5 Artículos

Dá-se el nome d’ARTÍCULOS a læs pallabræs que s’anteponen a los nomes indicando:

• que se trata d’un Ser ya conhocido pol interlocutor, seya por amentase primeiro, seya por ser obiectu d’un conhocemiento d’experiencia, cumo n esti exemplo:

Alçou-se, fhoi a la mesa, sacou l pitu de la caxa de madeira, prendîu-lu & volvîu a l sofá.

• que se trata d’un simple representante d’una specie dada a la que nun s’amentou anteriormente:

Yera una casina nuœva, a media rimada & cun un regeiru pequenhu.

• que se trata d’una parte ou d’una cantidá indeterminada delho:

    Fhai falta mangar daqué awa a fherver cun delha fhaba blranco.

Nel primer casu ha hi un artículu definidu, nel segundu, indefinidu, nel terceiru partitivu.

Fhormæs de los artículos

Fhormæs simples

Notæs:

1. La vocal de los artículos disapahecerá: El cun todelæs vocales / La  cun A /  Lo cun O

2. L artículu solo s’apostrophará a l precedelu un infinitivu: Fhae‘l tontu. Cun læs outræs fhormæs deixará-se un spacio: Fhae‘ la tonta

Daqué, por casu, comporta-se similar a l angles “some“.

Lo nun ye possible dir cumo antecedente l nome. Torna nome un adiectivu, un adverbio, una locuçon preposicional ou una oraçon relativo cun “que”:

“Lo guapo”

 “Lo mas aina possible”

“Lo de wœy”

“Lo que ti dixi”

Lo ye a aggregase a un adiectivu masculin ou feminin:

“Lo pequenhu / pequenha que ye”

Lo + adiectivu fhai referencia a l conceitu q’essi adiectivu expressa, ou tamien a quantidá. N esti casu l adiectivu toma siempre la terminaçon neutra n -o:

Lhevo lo xhusto par comprar pan.

Importante: nominalizando adiectivos que se relaçonen cun percepçones sensoriales, Lo será possible remplaçalo por El:

El blranco ye mantsadiço / Lo blranco ye mantsadiço.

El frío ye matador / Lo frío ye matador.

Nun mi presta l ácido / nun mi presta lo ácido.

Fhormæs combinadæs

Quando l nome, in funcçon de complemento, vaî cun preposiçon, será possible fusionalu cun delhes d’ente elhes:

	el	la	lo	los	læs
a	al
cun	cul
in	nel	na	no	nos	næs
per	pel	pela	pelo	pelos	pelæs
por	pol	polo	pola	polos	polæs

Valores de l artículu determinau

Determinaçon

Comparando-se esta phrase:

Fhoi tyigando un rapazin flracu, cun un zapicu n mano.

a læs que vienen:

Fhoi tyigando l rapazin flracu, cul zapicu n mano.

Fhoi tyigando esti rapazin flracu, cun esti zapicu n mano.

verifica-se que la determinaçon de los nomes rapazin & zapicu vaî-se tornando mas precisa, a medida que se passa de l indefinidu ta l demonstrativu. Nel primer casu solo s’indica la specie. Nel segundu Individualiza-se & define-se. Nel terceiru, localicen-se n spacio & tiempu.

D’outra maneira: l artículu definidu essencialmente ye una marca de notoriedá, de conhocemiento previo por parte los interlocutores, de l Ser ou de lo que s’amenta, l artículu indefinidu a l contrario ye por excellencia una marca de falta notoriedá, de disconhocemiento individual por parte d’un de los interlocutores, de l Ser ou cousa n causa.

L artículu partitivu gastará-se unicamente cun nomes (neutros) de materia & valrá par referinos a una parte ou a una quantidá determinada de materia. Tanto será possible usalu, cumo non:

• Dá-mi fharinha & dieldu par fhae’ la pegarata.
• Dá-mi de la fharinha & de l dieldu par fhae’ la pegarata.
• Dá-mi delha fharinha & del dieldu par fhae’ la pegarata.
• Dá-mi daqué fharinha & daqué dieldu par fhae’ la pegarata.

Per outra parte, læs suês fhormæs plurales (delhos, delhæs & la invariable “daqué”) utilizaran-se cun nomes contables plurales & seran læs fhormæs plurales de l indefinidu.

Qualquiera pallabra ou expression antecedida d’artículu torna-se nome (si ye infinitivu na fhorma singular cun mayúscula evitando confusiones):

L actu litterariu ye la xhuntura l Scribir & l Redactar.

Todo nel mundo intamou cun un “sí”.

Deixa tamien stremar nomes homónymos, cumo:

el capital / la capital

el gía / la gía

el guarda / la guarda

Utilizaçon de l artículu determinau

Utilizaçon de demonstrativu

L artículu definidu provien de l pronome demonstrativu lhatin ille, illa, illud (aquel, aquelha, aquelho). Esti valor demonstrativu fhoi-lu perdiendo pouco a pouco, sí q’ansí continua indagora, magar que debilitau. Ye lo que s’observa n phrases de l typu:

Cincou la (= esta, ou aquelha) selmana inteira n casa.

    Fhuimus nel (= n esti) momento par casa.

    Comprarei productos de la (= d’esta) tierra.

Ye tamien sensible l valor demonstrativu l artículu que fhai evoca’l nome cumo daqué presente nel spíritu l locutor ou l receitor que se sitúa, por tanto, nel tiempu & l spacio. Valga d’exemplo esta phrase:

Pedro fhoi activista de magar la universidá.

(aquelha universidá que los interlocutores saben)

Utilizaçon d’artículu definidu por possessivu

Esti usu de l artículu definidu, substitutoriu, ye freqüente indenantea nomes que designæn:

1. Partes de l cuœrpu: Passei-y la mano pela cara (in cuœntæs de possessivos).
2. Pieçæs de roupa ou couses d’usu marcadamente personal: N atapeciendo, vestîu l impermeable, mangou la gorra & salîu.
3. Characterístiques de l spíritu: El vieyu rumiaba l pensamiento (si nun van cun de ou a eguando locuçon adverbial: Sabe l númæru de memoîra).
4. Relaçones parentales: Nunca m’alcuœrdo de la prima quando l sou cabu d’anhu.

Utilizaçon de l artículu ante possessivu

1. Primeiro d’un pronome substantivu possessivu.

L usu ou omission de l artículu definidu ante possessivos funccionando cumo pronomes substantivos nun tien solo un valor stylísticu, correspuœnde tamien a una distincçon nidia significativa. Comparai læs phrases que vienen:

Esti cintu ye (de) tou.

Esti cintu ye l (de) tou.

• Cun la primeira, pretende-se accentuar la simple idea de possession. Equival a dizir: “esti cintu perteneç-ti, ye de la tuâ propriedá”.
• Cun la segunda, non obstante, evidencia la propriedá ente outros de la mesma specie: “d’ente estos outros, esti cintu ye l que ye tou”.

2. Primeiro d’un pronome adiectivu possessivu.

  L artículu siempre precede a los possessivos, excepto:

• Cun nomes parentales ascendentes singulares:

mîou paî, miâ maî, mîou wœlu, miâ tía

*Quando plural sí se yos pon:

            los mîos wœlos    los mîos tíos

• Fhai parte d’un vocativo:

        Morrer, miâ tía, solo una vez!

• Ye parte d’una fórmula de tratamiento:

Suâ Señoría

• Perteneç a delhæs d’expresssiones fheithæs:

        Pa m‘idea, mi’alma

Usu d’artículos n expressiones temporales

1. Usa-se inantes de datæs célebres (q’acquieren el valor d’un nome compuœstu de numæral + preposiçon + nome): Diran aportar de magar el 19 de noviembre.

2. Los nomes de selmana vienen precedidos d’articulu: Los domingos salíen ceho a pescar.

3. Los artículos van de rieglra siempre cun fhormæs antecedidæs de preposiçon & usadæs adverbialmente: Ya nun s’almuœrça nunca a læs nuœve de la mañana.

4. Los nomes de læs staçones: La borrina annuncia l hibierno.

Ye, sí q’ansí, a dispensase cun que & funccionar de complemento: Que nœithe d’hibierno! Fhai sol de verano.

5. El superlativo arrefhuœrça-se pola pallabra “inda” ou synónyma:

Essa fhaçaña de los marinheiros, indagora los mas audazes nun ousaríen committela.

Omission d’artículos determinados

• Cun complementos circumstanciales de situaçon (ou movemiento ta unde), por ende, cun verbos andar, star, dir, &c. calha-se l artículu determinau:

Andaba n prau.

fhoi a schuœla.

vieno n tren.

Entra n vilha.

Fhai-lo n monte.

• Nos vocativos

Tardes de miâ infancia!

Oh, mîou cielo de primavera!:

• Næs fórmulæs de tratamiento:

Suâ Señoría

• Los nomes de meses nun admitten artículos. Contai cun que los meses tomen fhorma neutra, intos toleren mal un artículu:

Stou ciertu de venir vevos per xhunho ou agosto.

• N apposiçones q’indiquen simple appreciaçon:

Atapecerinos de miâ tierra, dulce incantu.

• Cun vozes que designen materia de studio, usades cun verbos cumo deprehender, studiar, cursar, &c.

deprehender lhatino

cursar advogacía

apprehender idiomas

studiar mathemáticæs

• Cun nomes parentales ascendentes singulares:

mîou paî

miâ maî

mîou wœlu

miâ tía

Utilizaçon de l artículu indefinidu

L artículu indefinidu provien de l numæral lhatin unus, una, unum q’exprime la unidá.

Essi valor numæral, magar debilitase actualmente ta significar “un ciertu…”, trespaheç indagora nos diversos usos de læs fhormæs de l singular (un, una) principalmente no mas commun d’elhæs, presenta a l Ser ou la cousa expressæs pol nome de maneira imprecisa, indeterminada ou disconhocida.

• Cun nomes communes: cumo ditho, val principalmente pante la presentaçon dalgo indagora nun conhocido de l interlocutor:

Fhoi tyigando un rapazin flracu, cun un  zapicu na mano.

Una vegada que se presenten, nun ha hi mas razon ya de gastar indefinidos:

Wœyos veníen aguaitar ente l viescu, tyamando-los el son de l zapicu l rapazin.

• Precisando la classe ou specie d’un nome que ya se determinou pol definidu, aveza-se repetilu, n apposiçon, cul indefinidu:

Sentía l arrecendor, un arrecendor dulce de fruîta maduro.

• Passando un nome propriu a commun:

Essi quadru paheç ser un picasso.

Omission de l artículu indeterminau

• Quando houbier outru elemento determinativo antepuœsto:

De ti nun se speraba tala cousa.

Nun ye possible peyor exemplo q’esso.

• Quando un nome nun s’use n singular exprimiendo idea d’unidá, sí q’ansí teniendo una noçon partitiva, ou designando toda la specie ou categoría a la que perteneç:

Parte l público irritou a l theatro.

Amigu fiel & prudente ye meyor que pariente.