Derivaçon prefixal
Los prefixos son mas independientes que los suffixos, produziendo-se puœis, normalmente, d’adverbios ou de preposiçones que tienen vida autónoma nel romance. Cun rigor, stremæn-se læs formaçones u entren prefixos que son meres partícules, sin existencia autónoma nel idioma (cumo s- n sfhaer, ou (ar)re- n arreponer) d’aquelhæs u participæn elementos prefixales q’avezæn funccionar tamien cumo pallabræs independientes (ansí contra- n contradizir, ente- n enteabrir). Nel primer casu habrá derivaçon, nel segundu, abundará fhalar de composiçon.
Solo que nun ye siempre fácile stablecer una differencia tala, razon pola que se prefier considera’ la formaçon de pallabræs per usu d’un typu de derivaçon – la derivaçon prefixal. Tanto los suffixos cumo los prefixos formæn pallabræs nuœvæs conservando de rieglra una relaçon de significaçon cul radical derivante; processu distinctu de la composiçon, que forma vozes dissociades de la significaçon de los radicales componentes.
Ansí:
D’awa ye-se a formar, ente variæs outræs, læs pallabræs:
- Disawar cun incrementaçon de l prefixu dis-
- Aweria, cun l addiçon de l suffixu -eria
- Awa-nieve, per addiçon de l radical nieve
Næs duês primeiræs contina presente la noçon fundamental expressada pol nome derivante. Na terceira sumîu da fheitho. De la union de los radicales awa & nieve nacîu una nuœva pallabra, portadora d’una significaçon única & autónoma – el nome d’un phenómeno atmosphéricu.
Fheithæs estæs consideraçones, vaî-se passar a l exame de los prefixos q’apahecen nes vozes de nuœsso.
Son de procedencia lhatina ou griega, magar nun se sentir cumo talos. Delhos suffren appreciables alteraçones a l contactu cun la vocal & principalmente cun la consonante inicial de la pallabra derivante. Ansí, el prefixu griegu an- q’indica “privaçon” (an-ónymo) assume la fhorma a- pante consonante: a-pathía; in-, ou l sou correspondiente lhatin, torna-se im- tras m & il- tras l: in-feliz, in-activo; sí q’ansí: il-legal, im-moral.
Nun s’habran tracamundiar talæs alteraçones cun læs fhormæs vernáculæs, procedentes d’evoluçon normal de ciertos prefixos lhatinos. Ansí a-, d’ad- (a-dondar).
Nel elenchu que vien, diran-se mangar intamando læs fhormæs q’assume l mesmu prefixu, de mano; dará-se la fhorma primitiva, a lo cabeiro, la vernácula, quando la houbier.
Prefixos de procedencia lhatina
ab- abs–– a- | distancia dixebra | abdicar, abxhurar abstener, abstraher amobible, aversion |
ad- a- (ar- as-) | approximaçon direcçon | adiuncto, adventicio, aveirar arribar, assentir |
ante- | anterioridá | antebraçu, anteponer |
(ar)re- | repetiçon | arrefha(z)er, arrespirar |
circum- | al rodiu in torno | circumvagar, circumloquio |
cis- | aquende | cisalpin |
con- co- (com-) | contiguidá compañía | componer, contener |
contra- | opposiçon contrario | contradizir |
de- | de riba a baxo | decaher, decrecer |
di- dis- | dexebra movemiento negaçon | dirimir, dibura, distender, dissidente |
intre- ente- | in medio | intretener entemicer |
ex- e- | p’a fhuœra stau anterior | exportar, extraher, emigrar, evadir |
extra- | exterior | extraofficial, extraviar |
in- i- (im-) (ir-) (il-) | par dientro, negaçon, privaçon | impedir, inactivo illegal, immigrar, irrumpir |
intra- | interior | intravenoso |
intro- | par dientro | intromission |
ob- o- (op-) (oc-) | de cara opposiçon | obiectu, obstáculu |
per- | pente | percorrer, perforar |
pro- | cara a | progressu, prosegir |
re- (inseparables) (inchoativos) | a tras repetiçon | renacer, repetir |
retro- | bien p’a tras | retroceder, retrospectiva |
soto- sota- | inferior | sotoponer, sotavento |
sub- sus- so- (sup-) | de riba a baxo, inferioridá | subalterno, submission, suspender, supponer, sofhitar, sopesar |
super- sobre- | per riba excessu | sobreponer, sobrecarga |
trans- tres- | alhende | transalpino, transexual |
ultra- | alhende l límite | ultravioleta, ultrason |
viç- vi- | substituçon | viçconde, vi-rector, vi-rey |
Prefixos de procedencia griega
an- | privaçon negaçon | anarchía, atheu |
ana- | inverso repetiçon | anagramma, anáphora |
amphi- | al rodiu in torno | amphibio, amphitheatro |
anti- | opposiçon dexebra | antiaereo, antípoda |
apó- | dexebra | apóstata |
arch- | superioridá | archiduque, archetypu |
cata- | opposiçon | catadrióptico |
dia- (di-) | pente dexebra | diagnósticu, diócesis |
dys- | diffícile malo | dystopia, dyspepsia |
ec- (ex-) | p’a fhuœra | eclipsis, éxodu |
en- (em-, e-) endo- (end-) | interior | encéphalo, ellipsis endodoncia |
epi- | in riba posterior | epidermis, epílogo |
eu- | bien, bœn | euphonía |
Derivaçon suffixal
Per derivaçon suffixal formæn-se nuœvos substantivos, adiectivos, verbos & t’adverbios (los adverbios in -mente), d’ende classificase l suffixu n:
- Nominal, a l agglutinase a un radical a fin de dar intamu a un nome ou a un adiectivu: punt-eiru, punt-ina, punct-ual;
- Verbal, quando a l addicionase resulta n un verbo: suav-izar, reman-ecer;
- Adverbial, que ye l suffixu –mente, cabo la fhorma feminina d’un adiectivu: suave-mente, pelligrosa-mente, fata-mente.
Suffixos nominales
-ac@ | diminutivo dispectivo | rapazacu, moçaca, ruinaco |
-ts@ | dispectivo | riatsu, fhogatsa |
-aç@ | augmentativo dispectivo | barbaça, barcaçu |
-ari@ | officio sitiu u daqué se guarda | operariu, herbario, alrmario |
-arr@ | dispectivo | cagarru, cabeçarra |
-a(d)@ | collectivo capacidá épocha instituçon | mangarau, potada, orbayada |
-al -ar* | árbolres collectivo pertenencia | castañal, pescal, patatal, lhamargal, bardial, perar, carbayar |
-an@ | dispectivo procedencia | manguan, quirosano, carbayona |
-at@ | dispectivo peyorativo instituçon | herbatu, pazguata, decanato |
-ay@ | dispectivo | babayu, simplaya, maçcayo, gandaya |
-ax@ | diminutivo dispectivo | spantaxu, casaxa |
-ble | characterística capacidá aptitude | heredable, amable |
-cul@ | diminutivo characterística | versículo, vermículu, opúscula |
-eir@ | collectivo favorable officio | sementeira, fhormigeiru, caldeiru, vagoneiru |
-e@ | collectivo monte de… qualidá | castañeu, vlimea, tsoteo |
-erí@ | actividá collectivo | carpintería, caserío, piratería |
-et@ -ete | diminutivo affectivo | carretu, mozqueta, sogete, amigete |
-ieg@ | frequentativo patronímico procedencia | mociega, cabraliegu, baratiego |
-ielh@ | diminutivo | lhogarielhu, pandielha, carielho |
-iç@ | arrecendor sabor qualidá diminutivo | perriço, afhayadiço, carboniçu, tsamiçu |
-isc@ | semeyança | ariscu, burllesco, mourisca |
-in -in@ -ic@ -it@ | diminutivo emotivo procedencia | rapazin, calhandino, tardina, solin, marroquin |
-í@ | profession titulatura collectivo | advogacía, reitoría, xhentío, muyerío |
-ient@ | qualidá | friolientu, avarientu, fhamientu, barulhento |
-ncia | abstracto | nacencia, caltenencia |
-on -on@ | augmentativo | berron, grandono, caleyon, berrona |
-os@ | abundativo qualidá | revesosu, gurbiçoso, prestosa |
-oîru -oîra -or -ora | instrumental | corredoîra, treithoîru |
-ote -ota | augmentativo | vieyote, alemanota |
-uc@ | diminutivo despectivo | pequenhuco, homucu, ventanuca |
-me(n) | collectivo quantidá | corname, pelame, cardume, negrume |
-nça -ncia | abstracto acçon resultau | comparança, matança, figurança, alcordança |
-uño | qualidá | fherruñu |
-ura | qualidá acçon instrumento collectivo | grandura, revoltura, lhambiadura, mancadura |
-sc@ | despectivo diminutivo qualidá | tsamuscu, tarasco, pedrusca |
*-al : Ye feminino quando denomina a l árbolre (la peral), masculino quando denomina l collectivu d’árbolres (el peral). -ar refier-se siempres a l collectivu & cumo tal ye masculino (el perar), nun ye neutro.
Formæn nomes d’adiectivos. Los nomes que se derivæn, communmente nomes abstractos, indicæn qualidá, propiedá, stau ou fhorma de ser:
-dá(de) -dahes | crueldá, dignidahes |
-eza -ez | altivez, honradez belheza, riquezes |
-ía | allegría, valentía |
-iç, -ices | tontiç, burrices |
-icie -icia | calvicie, immundicia |
-or | altor |
-ude | magnitude, altitude |
Formæn nomes de nomes & adiectivos:
-ismo | doutrinæs systemas Proceder Pensar | realismo, symbolismo federalismo, positivismo holismo servilismo |
-ismu | fhorma peculiar términos scientíficos | galicismu, snobismu daltonismu, rheumatismu |
Forma nomes & adiectivos d’outros nomes & adiectivos:
-ista | partidarios ou sectarios de doutrinas & systemas (de -ismo) occupaçon, officionomes patrios & gëntílicos | realista, symbolistas, positivista dentistas, pianista nortista, sudistas |
Formæn nomes de verbos:
-nte -or -ora | actor | studiante, navegantes, combatiente xhogadora, inspectores, agressor |
-çon -sion | acçon consequencia | nominaçon, trahiçones aggresion, extensiones |
-mento | acçon instrumento collectivo | armamento, fhardamento, instrumentos |
-miento | acçon, abstracto | apassionamiento, discernimientos |
Formæn adiectivos de nomes:
-acu | stau íntimu pertenencia procedencia | maniacu, austriaca |
-algo | possesion | mayoralgo, calderalgos |
-a(d)@ | provisto intyeno character | barba(d)u, amarielhaho, dentada |
-aico | referencia pertinencia | xhudaico, prosaicos |
-al -ar | relaçon pertenencia | campal, scholares |
-an -an@ | proveniencia partidario semeyante | quirosan, romanos, andaluza |
-eñ@ | qualidá procedencia semeyança | fherreño, extremeñu |
-en@ | procedencia | tsilenu, peruana |
-nt@ | provisto de… character intyeno | corpulento, avarientu, atorranta, |
-es | relaçon procedencia | cortés, maltesa |
-e@ | relaçon semeyança materia | roxeu, fherrea, rubeo |
-este -estre | relaçon | agreste, celestes terrestre, campestres |
Suffixos verbales
Los verbos nuœvos de l romance formæn-se normalmente pola addiçon de la terminaçon -ar a nomes & adiectivos.
Alquando, atopæn-se fhormæs derivadæs, cun l addiçon a l radical d’un suffixu de los anteriormente vistos: -ent, -ex, -isc, -in, -et &c.
Son suffixos que transmitten a essos verbos matizes significativos speciales: freqüentativos (acçon repetida), factitivos (attribuçon d’una qualidá ou maneira de ser), diminutivos & peyorativos. Sí q’ansí, aveza-se consideralos cumo suffixos verbales por si mesmos, cul todo de los sous morphemas. Tenrá-se ansí:
-car | proveniencia | scarabicar, zapicar, rabucar, apañucar |
-ear -exar | durativo | cabecear, salear, spernexar, patexar |
-entar -ficar | factitivo | apousentar, apparentar, clarificar, dignificar |
-ecer | inchoativo | satapecer, scaheicer, entemicer |
-izar | factitivo | civilizar, utilizar |
-uñar | intensivo | apalmuñar, amasuñar |
Suffixos adverbiales
Los dous suffixos adverbiales son -mente, procedente de l nome lhatin mens, mentis “mente”, “spíritu”, “retientu”, & la terminaçon neutra -o.
Cumo mens yera feminin, axhunta-se a la fhorma feminina l adiectivu:
bondadosamente guapamente nuœvamente
Cun la fhorma neutra, tornaríæn-se:
bondadoso guapo nuœvo
Delhæs vezes la preposiçon DA (de+a) + una fhorma neutra ye equivalente:
da vezo da fheitho
Derivaçon parasynthética
N una análysis morphémica de l adiectivu discastau & de l verbo remocicar, verifica-se que:
- Lo primeiro forma-se de l prefixu dis + el radical cast + el suffixu -au
- Lo segundo forma-se de l prefixu re + el radical moç + el suffixu -icar
Un exame mas curiosu fhairá rescamplar non obstante que n intrambos casos el prefixu & l suffixu s’agglutinæn a l in par a los radicales casta & moç, puœsto que nun existen los nomes discasta nin arremoçu, nin tampouco l adiectivu castau nin el verbo mocicar.
Los vocablos que se formæn pola aggregaçon simultanea de prefixu & suffixu a l mesmu radical tyamæn-se parasynthéticos. La parasynthésis ye particularmente productiva nos verbos, & la principal funcçon de los prefixos a- & in- (ã-) ye la de participar n essi typu special de derivaçon:
abotonar atapecer insurdecer imbarcar
Derivaçon regressiva
Ye l processu de derivaçon contrariu a los vistos, consiste na reducçon de la pallabra derivante por un falsu análysis de la suâ structura.
Tien importancia mayor na creaçon de nomes deverbales ou postverbales, que se formæn por xhuntura d’una de læs vocales -a, -e ou -u al radical de l verbo.
afhalagar | afhalagu, afhalage |
amparar | amparu |
tyorar | tyoru |
errar | yerru |
sustentar | sustentu |
amostrar | amuœstra |
buscar | busca |
getar | geta |
catar | cata |
caçar | caça |
censurar | censura |
adiudar | adiuda |
comprar | compra |
pescar | pesca |
alcançar | alcance |
algamar | algame, algamu |
intamar | intamu, intame |
atacar | ataque |
(a)curtiar | corte |
aldericar | alderique |
alçar | alce |
tocar | toque |
sacar | saque |
costar | costu, coste |
trocar | truœca, truœque |
Composiçon
La composiçon ye formar una pallabra nuœva per union de dous ou mas radicales. La pallabra compuœsta arrepresenta siempres una idea única & autónoma, mũîthæs vezes dissociada de læs noçones expressæs polos sous componentes.
Typos
Polo que diz a la fhorma, los elementos d’una voz compuœsta ye possible que stean:
-
simplemente xhuntos, conservando tal qual la suâ integridá:
quita-miehos
passa-tiempu
siempre-viva
canta-mañanæs
-
intimamente xhuntos, por perdese la idea de la composiçon, casu n que se subordinen a un únicu accentu tónicu & suffren la perdiçon de la suâ integridá syllábica:
vaiven
viandante
agricultura
maldizir
vanagloriase
D’ende strema-se la composiçon por xhuntura, que se scribe cun hýphen “–” de la de por agglutinaçon.